Yücel İzmirlinin kaleminden Karşıyaka Lisesi tarihi
"İZMİR’İN İNCİSİ, KARŞIYAKA LİSESİ…”
Yücel İZMİRLİ
İzmir’in ilk karma lisesi olan Karşıyaka Lisesinin tarihi, Karşıyaka Kız Muallim Mektebi (İzmir Darülmuallimatı) ile Karşıyaka Ortaokuluna kadar uzanmaktadır.
1913 yılında İzmir Valisi Rahmi Bey ve Maarif Müdürü Namık Bey’in girişimleri sonucu, Küçük Yamanlar Dağı eteklerinde, bir ilkokul (İptidai Mektebi) yapılması kararı alınır.
KARŞIYAKA KIZ MUALLİM MEKTEBİ
O yıllarda ülke genelinde kız öğretmen okullarının açılması, kadınların toplumsal konumunu değiştirmiş, yeni bir kimlikle saygınlık kazanmalarını ve sorumluluk almalarını sağlamıştı. Bu durum eğitime, öğrenmeye, kültüre düşkün Karşıyakalıları harekete geçirmiş ve aralarında oluşturdukları bir kurulla İzmir Maarif Müdürlüğüne başvurarak Karşıyaka’da inşaatına başlanacak olan ilkokul binalarında, ‘Kız Muallim Mektebi’ açılmasını istemişler, ilgililer Karşıyakalıların bu dileğini yerinde bularak inşaata başlanmış, İnşaat sürecinde, ‘İzmir Darülmuallimatı’ Bayraklı Yahya Paşa Köşkü’nde, Kurucu Müdür Sabiha Hasan Hanım yönetiminde, 1914’ün Aralık ayında, kırk öğrenci ile yatılı olarak eğitim ve öğretime başlamış ve okul bir yıl bu köşkte kaldıktan sonra Karşıyaka’da yapımı biten yeni binalarına taşınmış.
1914-1915 Öğretim yılında açılan bu eğitim kurumu, Millî Eğitim Bakanlığı kayıtlarına, her ne kadar İzmir Darülmuallimatı olarak geçse de Yüce Atatürk ve eğitime sevdalı Karşıyakalılar tarafından hep, “Karşıyaka Kız Muallim Mektebi” olarak anılmış, benimsenmiş ve günümüze kadar da böyle gelmiştir.
15 Mayıs 1919 tarihinde, Karşıyaka Kız Muallim Mektebinde yapılan genel sınavlar sırasında, Yunan işgali meydana gelir ve Yunan hükümeti, okul binalarını önce sekiz ay hastane, sonra jandarma mektebi olarak kullanır. Yıl sonunda işgalin her tarafa yayılması nedeniyle okul tamamen kapatılarak eğitim ve öğretime son verilir. Bu süre içinde, İzmir dışından gelen öğrenci ve öğretmenler memleketlerine dönerek kurtuluş mücadelesi içindeki yerlerini alırlar.
26 Ağustos 1922’de başlayan Büyük Taarruz sonucunda, Gazi Mustafa Kemal önderliğindeki Türk ordusu, bozguna uğrattığı Yunan ordusunu kovalamış, 9 Eylül 1922’de İzmir’e girerek düşmanı denize dökmüş ve işgal altındaki İzmir’i kurtarmıştı. Bu kurtuluş emperyalist işgale karşı tam bağımsızlık için bir savaşımdı. Kurtuluşun getirdiği başarı, çağdaş Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu gerçekleştirmişti.
Bu zafer sonrası 1922-1923 öğretim yılından itibaren tüm okullarda eğitim öğretim tekrar başladı.
Gazi Mustafa Kemal, Karşıyaka Kız Muallim Mektebinde
13/14 Ekim 1925, Karşıyaka Kız Muallim Mektebi tarihi açısından önemlidir. Atatürk, yanında Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Kâzım (Özalp) Paşa, Ordu Müfettişi Fahrettin (Altay) Paşa ve İzmir Valisi İhsan (Latif) Paşa ile Karşıyaka Kız Muallim Mektebine gelir. Bu Gazi Mustafa Kemal’in, Karşıyaka Kız Muallim Mektebini ilk ziyaretidir. (1)
Gazi Mustafa Kemal, onuruna düzenlenen müsamerenin sona ermesinden sonra, okul müdürü Melahat Hanım’ı başarısından ötürü kutlar, şeref defterine duygu ve düşüncelerini yazarak okuldan çok mutlu bir şekilde ayrılır. Yazı, şöyledir:
“15 Teşrinievvel 1925
İzmir Dar-ül Muallimatında geçirdiğim bu gecenin saatleri, halde değil istikbalde bütün milletin yaşayacağı hayattan numune oldu.
Gazi Mustafa Kemal (imza).”
(İzmir Kız Öğretmen Okulunda geçirdiğim bu gecenin saatleri, bugün değil gelecekte bütün milletin yaşayacağı hayata örnek oldu.)
Eğitim ve öğretime çok önem veren Atatürk, Karşıyaka Kız Muallim Mektebinin gelişmesini arzuluyordu. İsteği, buradan mezun olup Anadolu’ya gidecek öğretmenlerin çok nitelikli olmasıydı. Ancak böylesi eğitimcilerle çalışkan, özverili, yurtsever ve onurlu bir nesil yetişebilirdi. Bu nedenle İzmir seyahatlerinde çok sevdiği Karşıyaka’ya mutlaka uğrar ve Kız Muallim Mektebini de ziyaret ederdi. Kız Muallim Mektebi, 1 Şubat 1931’de tarihi günlerinden birini daha yaşar. Bu, Yüce Atatürk’ün Kız Muallim Mektebine ikinci gelişiydi. (2)
Büyük bir sevgi ve coşkuyla karşılanan Atatürk, önce sınıflara girip bazı dersleri izledikten sonra Türk kadınına her alanda haklarını sağlayacak ortamı hazırlamak ve onların düşüncelerini öğrenmek amacıyla Okul Müdürü Sabiha Hanım’ın odasında, diğer yöneticiler, öğretmenler ve öğretmen adayı gençlerle sohbet etti. Toplantıda, kadınların vatandaşlık hak ve görevleri konusunda; oy vermenin vatandaş için bir görev olduğu üzerinde durulup kadınla erkek arasında bireysel ve siyasal hukuk açısından fark olmadığı, vatani görevler bakımından da fark olmaması gerektiği belirtildi.
Gazi Mustafa Kemal, toplantının sonunda okulun şeref defterine duygu ve düşüncelerini şöyle aktardı:
“1 Şubat 1931
Karşıyaka Kız Muallim Mektebini ikinci defa ziyaret ediyorum. Çok memnun oldum. Bundan sonraki ziyaretlerimde daha çok memnun olacağıma kanaat veren yüksek tekâmül eserleri gördüm.
Gazi Mustafa Kemal (imza)”
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Karşıyaka’ya ve Karşıyaka Kız Muallim Mektebine son gezisi 22, 23, 24 Haziran 1934 tarihlerinde olur.
Atatürk, yanında İran Şahı Rıza Pehlevi ile Manisa üzerinden İzmir’e gelerek Karşıyaka Kız Muallim Mektebini ziyaret eder. (3)
KARŞIYAKA ORTAOKULU
1932 yılına gelinceye kadar Karşıyaka ve çevresinde oturan kız öğrenciler, Karşıyaka Kız Muallim Mektebi bünyesindeki kız ortaokuluna devam ederken erkek öğrenciler İzmir’e gitmek zorunda kalıyorlardı. Bu sorununun giderilmesi için Karşıyakalıların başvurusu ile Karşıyaka’da bir ortaokul açılmasına karar verilir.
15 Ekim 1932 tarihinde, Karşıyaka Osmanzade’de kiralanan tek katlı bir evde, ‘Karşıyaka Orta Mektebi’ adı ile yalnız erkek öğrenciler için Karşıyaka Ortaokulu eğitim öğretime başlar. Karşıyaka Ortaokulunun kurucu müdürü, kuruluşunda tek bir sandalyesi, masası dahi olmayan bir kurumu, yoktan var etmeyi başarmış olan Talat Sürenkök’tür. Kiralık olarak kullanılan bina, bir süre sonra fiziki yönden yetersiz kalır. Mili Eğitim Bakanı Reşit Galip döneminde, Kurtuluş Sokağı olarak bilinen 1737 sokakta, büyük bir bahçe içinde sonraları “Şube” olarak ünlenen, çam ağaçlarıyla çevrili, görkemli bir köşk satın alınır ve okul bu yeni binasına taşınır.
Talat Sürenkök’ten sonra 1939 yılında, Sacit Öncel okul müdürlüğü görevine atanır. Öncel, ortaokul mezunlarının lise eğitimi için İzmir’e gitmelerinin yarattığı ekonomik ve ulaşım güçlükleri nedeniyle Karşıyaka’da bir lise açılması konusunda girişimlerde bulunur fakat 1942 yılında, İstanbul’a tayininin çıkması nedeniyle görevinden ayrılır. Boşalan okul müdürlüğü görevine 19 Eylül 1942 tarihinde, Karşıyaka’da eğitimin, sporun, sanatın kaderini değiştirecek olan Hilmi Ziya Apak atanır.
KARŞIYAKA LİSESİ
Hilmi Ziya Apak, göreve başlar başlamaz Karşıyaka Lisesini açma çalışmalarına hız verir. Bu, Karşıyakalıların büyük isteği, kendisinin de tek hedefi olur.
Çok genç, idealist ve mücadeleci bir kişiliği olan Apak, üç yıllık bir süre sonunda lise için gerekli çalışmaları ve hazırlıkları sonlandırarak bakanlığa başvurur.
Dönemin Milli Eğitim Bakan’ı Hasan Ali Yücel’in oluruyla 1945-1946 ders yılından itibaren Karşıyaka Lisesi, Karşıyaka Ortaokulu bünyesinde iki sınıf olarak eğitim öğretime başlar.
Lise eğitimi için önceden İzmir’e giden öğrencilerin Karşıyaka Lisesine dönmeleriyle artan öğrenci mevcudu sonucunda, derslik sayısı yetersiz kalır. İhtiyaç, her geçen öğretim yılı daha da büyür. Karşıyaka’da okul olacak nitelikte, büyük bir bina bulmanın hayli zor olduğu o yıllarda, 07 Ekim 1949 tarihinde, öğrenci sayısının azalması nedeniyle Karşıyaka Kız Muallim Mektebi kapanır ve öğrencileri diğer illerdeki kız öğretmen okullarına yerleştirilir. Karşıyaka Lisesi, boşalan okul binalarına talip olur ve Kız Muallim Mektebi binalarında 1950 yılından itibaren öğretime devam eder. Başarılı eğitimci Hilmi Ziya Apak, sekiz yıllık görevi sonrasında, 16 Aralık 1950 tarihinde, Balıkesir Lisesi müdürlüğüne atanır ve görevinden ayrılır.
1962-1963 öğretim yılında ‘Karşıyaka Kız Lisesi’nin eğitim öğretime başlamasıyla Karşıyaka Lisesinin kız öğrencileri bu eğitim kurumuna geçirilir ve okulun adı “Karşıyaka Erkek Lisesi” olur. Karşıyaka’daki bu iki lise 1977-1978 öğretim yılından itibaren karma liseye dönüşür ve okul tekrar “Karşıyaka Lisesi” adına kavuşur. Daha sonraki yıllarda iki kez isim değişikliğine gidilmek istense de İzmir-Karşıyaka Lisesi Eğitim Vakfı (İKLEV), Karşıyaka Lisesi mezunları ve Karşıyakalıların karşı çıkması sonucu “Karşıyaka Lisesi” ilk adıyla günümüze kadar gelir.
Karşıyaka Lisesi, Kız Muallim Mektebi binalarında, yirmi yılı aşkın bir süre eğitim ve öğretimini sürdürdü. 1972 yılında, önce arka bağdadi yapı, çökme tehlikesi gerekçesiyle; daha sonra 1978’de ana giriş binası duvarlarındaki çatlamalar sonucu verilen ‘tehlikelidir’ kararı ile yıktırıldı, yerine o günlerin futbol sahası üzerine, yeni binalar yaptırılarak 1978-1979 ders yılına, bu modern binalarda girildi.
30 Ekim 2020 tarihinde İzmir’de meydana gelen deprem sonrası, Millî Eğitim Bakanlığınca İzmir eğitim kurumlarının ve eklentilerinin ‘Deprem Tahkiki’nin yapılması istenmiş. İzmir Valiliği, İl Millî Eğitim Müdürlüğünün 21. 10. 2021 tarihli yazısı ile yaptırılan detaylı inceleme sonucu, Karşıyaka Lisesi binalarının yıkılmasına karar verilmiş ve okulun boşaltılarak yıkım işlemleri gerçekleştirilinceye kadar gerekli önlemlerin alınması bildirilmişti. Bunun üzerine Karşıyaka Lisesi, Karşıyaka Bahçelievler’de Nurettin Topçu Ortaokulu için yaptırılan binalara taşınarak eğitim öğretimi geçici olarak burada sürdürmektedir. 17 Mart 2023 tarihinde Karşıyaka Lisesinin yeni binalarının yapım ihalesi, tamamlanmış olup 450 günde bitirilmesi öngörülmektedir.
Karşıyaka Kız Muallim Mektebi binalarından ayakta kalan ve ‘Taş Bina’ olarak bilinen, günümüzde restorasyonu yapılan bu tarihi binanın ‘Karşıyaka Atatürk Müzesi’ ve ‘Karşıyaka Lisesi Eğitim Müzesi’ olarak hizmet vermesi, Karşıyakalılar ile Karşıyaka Lisesi mezunlarının ortak isteği ve en büyük dileğidir.
Millî Eğitim Bakanlığınca “Tarihi 100 Lise” arasında belirlenen Karşıyaka Lisesinin köklerinin dayandığı Karşıyaka Kız Muallim Mektebi çatısı altında, bir dönem eğitim ve öğretimini sürdüren Karşıyaka Kız Ortaokulu, Tatbikat Mektebi, İzmir Kız Eğitim Enstitüsünün birçok eğitimcisi ve yöneticisi sonraki yıllarda Karşıyaka Lisesinin eğitim öğretim kadrosunda da yer almıştı.
Eğitimin omurgası öğretmenlerdir. Çağdaş uygarlık düzeyine, laik eğitim ve nitelikli eğitimcilerle ulaşılır. Karşıyaka Lisesi bu konuda çok şanslıdır. 1915 yılından günümüze, Karşıyaka Kız Muallim Mektebi ve Karşıyaka Lisesinde görev yapan Mustafa Necati, Hakkı Baha Pars, Vedide Baha Pars, İsmail Zühtü Kuşçuoğlu, Sabiha Gökçül, Resmiye Boysan, Mustafa Rahmi Balaban, Ahmet Talat Onay, Akif Bibioğlu ve Ziya Somar gibi daha birçok eğitimci laik, çağdaş, eğitimin Atatürkçü müfredatın özverili, yılmaz uygulayıcılarıydı.
Gazi Mustafa Kemal Atatürk, eğitimin değerini ve öğretmenlerden dileğini şu özdeyişleriyle dile getirmiştir:
“Eğitimdir ki bir ulusu ya özgür, bağımsız, şanlı, yüksek bir toplum olarak yaşatır ya da tutsak ve düşkünlüğe bırakır.”
“Cumhuriyet sizden fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller ister.”
Karşıyaka Lisesi, günümüzde de geleneksel yapısından hiç ödün vermemiştir; çağdaş mezunlarıyla Türkiye’nin hatta dünyanın dört bir köşesine dağılmış büyük bir aile olarak eğitim tarihimizdeki haklı yerini hep korumuş ve koruyacaktı.
İZMİR GÜZELSE SEBEBİ KARŞIYAKA’DIR, KARŞIYAKA AYDINSA; SEBEBİ KARŞIYAKA LİSESİ VE KARŞIYAKA’YA HİZMET ETMİŞ, ELİ ÖPÜLESİ DEĞERLİ EĞİTİMCİLERDİR…
Yücel İZMİRLİ - Eğitimci-Yazar
20 Nisan 2023
Kaynaklar:
- *15 Ekim 1925 tarihli Cumhuriyet gazetesi.
*Karşıyaka Kız Muallim Mektebi “Şeref Defteri”
(2) *İzmir’in Sevinç Günleri, Atatürk’ün İzmir Ziyaretleri, Necmi Ülker, Vehbi Günay, Latif Taşdemir, Ege Üniversitesi, İzmir, 2009.
*Karşıyaka Kız Muallim Mektebi “Şeref Defteri”
(3) *Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Prof. Dr. Utkan Kocatürk, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1992, s.346.
*Atatürk’ün adımlarıyla Karşıyaka, “Atatürk’ün Karşıyaka’daki Günleri” 1922-1934, Ahmet Gürel, Feruz Bozaslan, Karşıyaka Belediyesi, İzmir, 2020, s. 114.